อนุรักษ์งานศิลปะในแบบที่ใช่ ไม่ SAD แน่

บนโลกใบนี้ สรรพสิ่งย่อมเสื่อม

เมื่อกาลเวลาผ่านเลย การสึกกร่อนย่อมเกิดขึ้นเป็นเรื่องธรรมดา ไม่ว่าทั้งต่อสิ่งมีชีวิตหรือไม่มีชีวิต

สำหรับบริบทแห่งความเป็นจดหมายเหตุ วัสดุ สิ่งของ หรือผลงานที่เคยถูกสร้างสรรค์เมื่อครั้งหนึ่งอาจมีอาการ “ร่วงโรย” ตามกาล ไม่ว่าจะเป็นการแตกหัก ร้าว สึกหรอ ฉีกขาด เชื้อราและคราบสกปรกไม่ทราบที่มา รอยแมลงหรือสัตว์กัดแทะ สารพัดอาการที่มองเห็นได้ด้วยตาเปล่า เหล่านี้ทำให้เราพอจะเห็นได้ถึงวิธีการเก็บรักษาจากเจ้าของเดิม หรือความเข้าใจที่บุคคลใดก็ตามมีต่อชิ้นงานนั้น

มีตัวอย่างมากมายที่แสดงให้เห็นความเปลี่ยนแปลงของสภาพกระดาษและวัสดุ การหดตัว กรอบ เปื่อย ยุ่ย หักงอ ผุกรอบ สีน้ำหมึกหรือกระดาษที่เปลี่ยนไปหรือเกิดอาการซีดจาง การไหม้ตัวเอง (รอยไหม้จากกาลเวลาที่เกิดจากปฏิกิริยาของส่วนประกอบสร้างในวัตถุ) งานบางชิ้นถูกเก็บรักษาอย่างดีจนไม่น่าเชื่อว่าจะยังคงสภาพสมบูรณ์ได้แม้เวลาผ่านไปเกือบร้อยปี หรือประเภทที่มีราคาแพงมากแต่ถูกเก็บแบบขอไปที คนดูแลไม่เข้าใจความสำคัญ ละเลย ประมาท ไม่มีความรู้

สำหรับผลงานและสิ่งที่อยู่ในหอจดหมายเหตุของอังคาร กัลยาณพงศ์ มีทั้งที่เป็นงานจิตรกรรมและวรรณกรรม อุปกรณ์สร้างงาน สิ่งของและเครื่องใช้ที่ท่านสะสมหลายอย่างชวนให้นึกแปลกใจว่าเก็บมาถึงวันนี้ได้อย่างไรกัน เพราะด้วยแต่ก่อนท่านเป็นนักย้ายบ้านตัวยง การเก็บย้ายแต่ละครั้งย่อมมีการตกหล่น สูญหาย หรือจำใจต้องทิ้งเพราะเอาไปด้วยไม่ได้ และสมัยนั้นท่านไม่มีรถจึงต้องโดยสารด้วยแท็กซี่บ้าง รถเมล์บ้าง ตามแต่โอกาสหรือเงินในกระเป๋าจะอำนวย ยุคนั้นความเป็นอยู่ก็ยังลำบาก ฐานะฝืดเคือง บ้างอดมื้อกินมื้อหรือไม่มีจะกิน จนถึงกับต้องเด็ดตำลึงหรือผักบุ้งข้างคลองบ้านเช่าเอามาต้มเป็น ‘ซุปน้ำฝน’ หรือวัสดุที่นำมาใช้สร้างผลงานก็คุณภาพไม่ค่อยดีนัก แต่เพราะราคาถูกจึงจำเป็นต้องซื้อมาใช้ เมื่อคุณภาพเป็นไปตามราคาจึงตามมาด้วยการเสื่อมสภาพที่เร็วและเห็นได้ชัด

มีเรื่องเล่าว่าบางครั้งท่านขยำบทกวีของตัวเองทิ้งแล้วทิ้งอีกเพียงเพราะคัดลายมือไม่สวย จึงคัดใหม่อยู่อย่างนั้น ขยำกระดาษโยนเข้ากองฟืนที่ไฟกำลังลุกโชน ผู้เล่ารายหนึ่งรำลึกความหลังว่าครั้นจะขอผลงานไว้ก็ไม่กล้า ส่วนอีกคนเล่าว่าได้ของดี ด้วยบังเอิญเดินไปเจอกลอนคัดลายมือสวยงามบนกระดานไม้ที่ท่านนำไปวางทิ้งจึงรีบนำเอาไปเก็บไว้ หลายปีผ่านไปกระดานไม้ชิ้นนั้นนับว่ามีคุณค่ามากมาย ทั้งยังบอกเล่าเรื่องราวในเชิงประวัติศาสตร์ได้อีกด้วย

เมื่อครั้งเริ่มต้นกระบวนการจัดการสมบัติของศิลปินเพื่อเตรียมทำหอจดหมายเหตุ ผลงานและสิ่งของที่ต้องรวบรวมและคัดแยกมีเยอะจนยากจะนับจำนวน หลายชิ้นทีเดียวที่ปรากฏร่องรอยความเสียหายจากกาลเวลา ไม่ว่าจะเป็นกระดาษ สิ่งของเครื่องใช้ ของสะสม หลายชิ้นยังมีสภาพดีไปจนถึงเกือบสมบูรณ์ ต้องยกความดีงามส่วนหนึ่งให้กับภรรยาของท่าน คุณอุ่นเรือน กัลยาณพงศ์ ที่เฝ้าเก็บรักษาสิ่งของเหล่านี้ไว้อย่างเข้าใจในคุณค่า เพื่อให้คนรุ่นหลังมาปฏิบัติจัดการต่อได้อย่างสะดวกและเป็นระเบียบ

ความเสียหายต่อผลงานศิลปะ

โดยทั่วไปแล้วความเสียหายที่เกิดกับงานศิลปะมีหลายอย่าง ไม่ได้กล่าวถึงเพียงเฉพาะจดหมายเหตุของอังคารเท่านั้น ลองมาดูคร่าวๆ ว่ามีความเสียหายประเภทใดบ้างที่คุณอาจพบเจอ

เชื้อรา

พระเอกของความเสียหายบนงานกระดาษอาจต้องยกบทบาทให้กับเชื้อรา ซึ่งมีหลายประเภท ทั้งแบบเริ่มต้นที่เรียกว่าฟ็อกซิ่ง (Foxing) ลักษณะจะเป็นคราบหรือรอยจุดสีเข้มขนาดต่างกันไปที่ปรากฏบนเนื้อกระดาษ อาจเห็นได้ชัดหรือไม่ชัดก็ได้ นอกจากนี้ยังมีราสีน้ำตาล สีเขียว สีดำ ไม่ว่าจะเป็นสีไหนก็ล้วนแต่เป็นอันตราย หากได้รับการสูดดมหรือสัมผัสบ่อยครั้งโดยไม่มีเครื่องป้องกันอาจทำให้มนุษย์มีอาการป่วยได้ ในการอนุรักษ์ผลงานที่เกิดเชื้อรานั้น นักอนุรักษ์ที่มีความเข้าใจจะไม่เพียงแค่ซ่อมงานเท่านั้น แต่จะหาวิธีการรักษาในระยะยาวโดยเลือกใช้วัสดุที่เหมาะสมกับประเภทชิ้นงานดังกล่าว

ฝุ่น คราบสกปรก ร่องรอยของเสียจากสัตว์เลี้ยงหรือแมลงประเภทต่างๆ

หากไม่เคยดูแลเรื่องของความสะอาด การเกาะของชั้นฝุ่นบนชิ้นงานอาจทำให้คุณตกใจ รวมถึงคราบสกปรกไม่ทราบที่มา คราบของเสียจากสัตว์เลี้ยงหรือสัตว์ไม่ได้รับเชิญ การบวมหรือพองของกระดาษที่เกิดจากการรั่วไหลของฝน ความแห้งกรอบจากแดดและอากาศที่กร่อนทำลายผลงาน อากาศเมืองไทยเปลี่ยนแปลงง่ายและสร้างแรงเหวี่ยงของอุณหภูมิ ทำให้กระทบต่อผลงานอย่างยากจะหลีกเลี่ยงไม่ว่าจะเกิดกับกระดาษ ผ้าใบ หรือพื้นผิวประเภทอื่นๆ นอกจากร่องรอยไม่พึงประสงค์และความหมักหมมที่สั่งสมเหล่านี้จะก่อความเสียหายสู่ชั้นผิวของผลงานหรือวัสดุแล้ว ยังสามารถเป็นอันตรายต่อร่างกายมนุษย์ได้ด้วย

สถานที่จัดเก็บ และความปลอดภัย

หากปราศจากการดูแล ปล่อยให้ผลงานซ้อนทับและกองก่าย จัดวางอย่างไม่เป็นระเบียบ ล้วนส่งผลให้ผลงานเกิดความเสียหายได้ นอกจากนี้การเข้าถึงพื้นที่จัดเก็บอย่างง่ายดายอาจเป็นเหตุให้เกิดเรื่องไม่คาดคิดอย่างการโจรกรรมงานศิลปะ จะแน่ใจได้อย่างไรว่าพื้นที่เก็บงานของคุณความปลอดภัยมีเพียงพอ การโจรกรรมภาพเขียนล้ำค่าไม่ได้มีแต่ในภาพยนตร์ การออกแบบระบบรักษาความปลอดภัยจึงเป็นเรื่องสำคัญ อาจไม่ต้องพร้อมครบสมบูรณ์แบบ แต่อย่างน้อยต้องมีระบบพื้นฐานอย่างเช่น กล้องวงจรปิด หรือระบบล็อคประตูที่แน่นหนา

แล้วความเสียหายที่เกิดกับงานของอังคารมีอะไรบ้าง?

ผลงานศิลปะบนกระดาษ

ในยุคหนึ่ง อังคารมีความเป็นอยู่แร้นแค้น เงินที่ใช้ซื้ออุปกรณ์การวาดรูปมีแสนจะจำกัดจำเขี่ย สินค้าจึงได้คุณภาพตามราคา ซึ่งกระดาษราคาไม่แพงมักมีกระบวนการผลิตที่ใช้ส่วนผสมซึ่งมีผลทำลายตัวมันเองในระยะยาว ผลที่เกิดขึ้นอาจมองเห็นได้ด้วยตาเปล่า เช่น สีที่เปลี่ยนจากขาวหรือครีมเป็นสีเหลืองหรือน้ำตาล (การเปลี่ยนสีเกิดจากการแปรสภาพทางเคมีหรือจากฟ็อกซิ่ง) อาการหนักหน่อยก็จะเกิดจุดราสีเข้มที่เห็นได้ชัดเจน การบอบบางจนฉีกขาดหรือเปื่อยเป็นผงที่เกิดจากการบ่มตัวระยะเวลานับหลายปี ในขณะที่กระดาษเนื้อดี แน่นหนา ส่วนมากจะยังคงสภาพเดิมได้ใกล้เคียง นอกจากนี้การทำความสะอาดแบบเบื้องต้นเป็นสิ่งที่ช่วยชะลอความเสื่อมได้ หากในกรณีที่รุนแรงมากก็อาจต้องส่งให้นักอนุรักษ์จัดการ ผลงานและกระดาษสเก็ตช์ของอังคารมีจำนวนเยอะมาก ที่เสียหายก็มีไม่น้อย การส่งอนุรักษ์จึงจำเป็นต้องใช้วิธีพิจารณาเป็นชิ้นงานไปตามความสำคัญ ไม่อย่างนั้นค่าซ่อมทั้งหมดน่าจะซื้อรถได้หนึ่งคันเลยทีเดียว

วรรณกรรมบนกระดาษ

อังคารรักในการแต่งโคลงฉันท์กาพย์กลอน กล่าวได้ว่าบทกวีคือลมหายใจของเขา แม้ใกล้วันที่จะจากโลกนี้ไป เขายังบอกว่ายิ่งแก่ยิ่งความคิดลื่นไหล แต่งได้เรื่อยๆ ไม่มีหยุด

ตัวอักษรมากมายจมอยู่บนกระดาษนับพันนับหมื่นชิ้น บ้างโดนกองทัพเชื้อราเล่นงาน ฝุ่นหนา คราบสกปรก บ้างยับหรือฉีกขาด มีร่องรอยจากการจมน้ำท่วม และความเสียหายอื่นๆ นอกจากนี้น้ำหมึกที่ใช้ก็อาจเกิดการซีดสลายตามกาลเวลา ละลายจนอ่านไม่ออกหรือหายไปเลยทั้งแผ่นก็มี ยังนับว่าดีที่สมัยนี้กระบวนการผลิตมีความก้าวหน้ามากขึ้น ทำให้สินค้ามีคุณภาพในราคาย่อมเยา ต้นทุนต่ำลง มีทางเลือกหลากหลาย ผู้คนจึงยอมใช้จ่ายขายคล่องไปกับวัสดุสำหรับสร้างสรรค์ เป็นเงื่อนไขที่เชื่อมโยงกันไปตามกลไกทางสังคม

บางครั้งอังคารไม่เลือกประเภทกระดาษ นึกอยากหยิบฉวยอะไรใกล้ตัวก็คว้ามาเป็นกระดาษได้ เช่นกระดาษหนังสือพิมพ์ ซึ่งหอจดหมายเหตุก็ได้รวบรวมสิ่งเหล่านี้ไว้เพื่อสะท้อนให้เห็นพฤติกรรมและห้วงอารมณ์แหวกแปลก

นี่เป็นเพียงเรื่องเล่าส่วนหนึ่งของการดูแลอนุรักษ์งานของอังคาร กัลยาณพงศ์เท่านั้น รายละเอียดที่น่าสนใจยังมีอีกเยอะมาก ซึ่งไว้คงจะได้มีโอกาสนำเสนอต่อไป